Kako je Srbija dobila operu

Još uvek sa zvukom osmanlijskih zurli i doboša u ušima, sa zakašnjenjem od tri veka od nastanka i prikazivanja 1594. u Firenci prve opere Dafne Jakopa Perija, 1903. godine izvedena je na sceni Narodnog pozorišta u Beogradu opera u jednom činu Na uranku, koju je komponovao Stanislav Binički na osnovu libreta Branislava Nušića. Do tada, na sceni Narodnog pozorišta Beograđani su imali malo muzičko iskustvo: komade s pevanjem i operetu Vračara Davorina Jenka izvedenu 1882. godine. Na praizvođenju prve srpske opere Na uranku, koja je imala scenski život, dirigovao je autor, glavnu žensku ulogu, Stanku, pevala je glumica Desanka Đorđević, a glavnu mušku ulogu, Redžepa, mladi glumac Dobrica Milutinović, već tada ljubimac beogradske publike. O toj predstavi i njenim izvođačima nije sačuvan ni jedan kritički osvrt.

UVERTIRA PRED OSNIVANJE

Osim premijere prve srpske opere, do početka Prvog svetskog rata važni događaji u afirmaciji operske umetnosti u Beogradu ogledali su se kroz rad prvog našeg operskog teatra Opera na bulevaru Žarka Savića, i gostovanje Opere Hrvatskog zemaljskog kazališta iz Zagreba u Narodnom pozorištu.

Opera na bulevaru Žarka Savića počela je 2. decembra 1909. godine kratko ali značajno delovanje. Njen osnivač i vlasnik, čuveni bas Žarko Savić i njegova supruga, poznata operska pevačica Sultana Cijukova Savić, angažovali su najbolje beogradske glumce-pevače, mali hor i orkestar, razume se u sve to ulažući sopstveni novac, i za dve polusezone, uz znatnu podršku publike, ostvarili su više od 300 operskih i operetskih predstava. Nažalost, zbog nagomilanih finansijskih problema, Žarko Savić je bio primoran da u januaru 1911. godine obustavi dalji rad Opere na bulevaru. Opera Zemaljskog kazališta iz Zagreba je prvi operski teatar koji je gostovao na sceni Narodnog pozorišta. Od sredine maja do 2. juna 1911. godine, beogradska štampa, muzički kritičari i prepuno gledalište najodabranije beogradske publike pratili su sa izuzetnim interesovanjem i oduševljenjem svaku od njenih 16 predstava, koje su bile istinski muzičko-scenski događaj za Beograđane i značajan podstrek da se u prestonici Kraljevine Srbije konačno počne ozbiljno da radi na stvaranju srpske nacionalne Opere.

Donošenje Pozorišnog zakona od 27. maja 1911, Uredbe o Narodnom pozorištu u Beogradu od 15. juna i Dodatka Pozorišnom zakonu od 19. juna iste godine, u kome se posebno naglašava da će Narodno pozorište u Beogradu „usavršavajući muzički repertoar naporedo s postepenim prirodnim razvojem domaćih snaga, postepeno spremati prve osnove za buduću samostalnu srpsku Operu“, omogućili su dirigentu i kompozitoru Stanislavu Biničkom da sledeće tri godine predano radi na ostvarivanju tog cilja. Iako je sve vreme nedostajalo pravih izvođačkih snaga i uprkos tome što je Kneževina Srbija učestvovala u balkanskim ratovima, on i njegovi saradnici uspeli su da izvedu čak šest opera koje do tada nisu igrane u našem nacionalnom teatru – Verdijevog Trubadura (1913), Bizeovu Đamile (1913), Pučinijevu Tosku (1914), Čarobnog strelca (1914) Karla Marije Vebera, Masneovog Vertera (1914) i Minjon (1914) Ambroaza Toma.

OSNIVANJE OPERE NARODNOG POZORIŠTA

Početak Prvog svetskog rata, 1914. godine, razaranje, okupacija i prekid svih manifestacija kulturnog života u Beogradu i Srbiji, samim tim i pozorišne delatnosti, odložili su za pet godina zvanično osnivanje Opere kao samostalnog sektora Narodnog pozorišta u Beogradu, sa angažovanim solistima, operskim horom i orkestrom, tako da je to učinjeno tek početkom sezone 1919/1920. godine.

Stanislav Binički je bio prvi direktor Opere Narodnog pozorišta u Beogradu, a dirigovao je i njenom prvom predstavom – premijerom opere Madam Baterflaj Đakoma Pučinija, održanom 11. februara 1920. godine u pozorištu Manjež. Naime, zgrada Narodnog pozorišta je u Prvom svetskom ratu bombardovana, pa su, dok nije obnovljena 1923. godine, dramske predstave igrane u Kasini, a operske u manježu prepravljenom u pozorište Manjež. O Madam Baterflaj su sledećih dana izašli brojni prikazi u beogradskoj štampi. Pojedini kritičari su smatrali da su solisti uglavnom bili dobri, naročito Jelena Lovšinska, Rudolf Ertl i Teodora Arsenović, da je predstava u celini izvedena solidno i da „otvara lepe perspektive za dalji rad naše Opere“, kako je 16. februara 1920. godine pisao kritičar časopisa „Misao“, ali je bilo i negativnih prikaza, poput onog objavljenog 18. istog meseca u listu „Demokratija“, u kome je premijera ocenjena kao „rđava predstava, bez štimunga i stila, za šta sva krivica pada na pozorišnu upravu, koja se nije postarala ni za režisera, ni za valjane dekoracije“.

IZ STRANE ŠTAMPE

Dobro je što je o toj premijeri pisao i jedan stranac, francuski umetnik Alber Rutije, koji se tada slučajno zatekao u Beogradu. Njegova zanimljiva zapažanja o našem izvođenju slavne Pučinijeve opere objavila je „Politika“ 14. decembra 1920. godine. S obzirom da je ovaj tekst gotovo nepoznat, objavljujemo ga u celini: „Premijera Madam Baterflaj sakupila je u sredu, u negdašnji Manjež, pretvoren u veoma koketno pozorište, elitu beogradskog društva. To Pučinijevo delo, koje ima svetski uspeh, izvedeno je u svim tačkama na besprekoran način. Orkestar pod veštom upravom majora Biničkog, umeo je da dâ, iako mu je njegov broj ograničen, sve finese tih lepih muzičkih stranica sa jednom umetnošću koja čini čast i otmenome šefu i muzičarima pod njegovom upravom.

Što se interpretacije tiče, ona je prevazišla sve naše nade. Mi nismo nikad mogli zamisliti da Beograd ima artističke elemente koji su u stanju da se sa uspehom poduhvate jedne opere takve zamašnosti, i možemo samo iskreno da čestitamo g.g. Turinskom i Ertlu i gci Lovšinskoj na divnim trenucima koje smo, blagodareći njima, proveli. G. Turinski (Pinkerton) je lirski tenor, gipkog i dobro obojenog glasa, savršene dikcije i artikulacije, on vlada scenom, isto kao i njegov partner g. Ertl (Šarples), sa jednom neobičnom lakoćom. Što se tiče gce Lovšinske (Ćo Ćo San), ona je bila isto tako dobra pevačica kao i odlična glumica, na veliko zadovoljstvo publike, koja joj je neštedimice pljeskala, isto onako kao i njenim valjanim partnerima. Pred kraj prvog čina, u početku dueta Baterflaj i Pinkertona, prekid električne struje ostavio je dvoranu u potpunom mraku i primorao orkestar da na prečac stane. To, međutim, nije ni malo zbunilo ljubavnički par koji je odgugutao svoj divni duet, dajući na taj način pravu sliku svog velikog talenta. U svakoj drugoj zemlji, taj bi podvig doneo artistima bezbrojna izazivanja ispred zavese, ali u Beogradu, mi smo sa iznenađenjem videli da je publiku vrlo teško oduševiti, a to nije okolnost koja može da ohrabri umetnost i umetnike, koji su se pokazali tako dostojni da to oduševljenje probude. Dodajmo još i to, da su gđa Arsenović (Suzuki) i g. Petrović (Goro), kao i horovi, uveliko doprineli opštem uspehu, što nam daje pravo proreći da će besmrtni Verter, besmrtnog Masnea, biti uskoro jedan nov trijumf beogradske Opere“.

Decembra 1924. godine Stanislav Binički je smenjen sa mesta direktora Opere i postavljen za upravnika Državne štamparije u Beogradu (!) a zatim penzionisan. Smenjen je iako je pre toga odlikovan Ordenom Svetog Save. Osim surevnjivosti uticajnog Stevana Hristića, velikog kompozitora a ne baš dobrog dirigenta prema Biničkom, koji je bio vrlo uspešan dirigent, drugi razlog za odlazak Biničkog iz Narodnog pozorišta nije poznat. Posle Madam Baterflaj i Vertera, a za njegovog mandata, na sceni Narodnog pozorišta premijerno je prikazano još 21 opersko delo Verdija, Pučinija, Musorgskog, Smetane, Masnea, Mocarta, Gotovca, Hristića i drugih značajnih operskih stvaralaca. Brojni ruski umetnici-emigranti koji su posle Oktobarske revolucije izbegli u Beograd i od osnivanja Opere Narodnog pozorišta na razne načine doprinosili podizanju njenog umetničkog nivoa, zajedno sa prvim našim operskim pevačima, školovanim najčešće u Beču i Milanu, omogućili su u periodu između dva svetska rata proširivanje i obogaćivanje repertoara naše prestoničke Opere do tada neizvođenim operama italijanskih, francuskih, nemačkih, ruskih, poljskih i jugoslovenskih kompozitora.

Tokom jednog veka postojanja i neprekidnog rada, bez obzira na povremene zastoje, Opera Narodnog pozorišta u Beogradu bila je uglavnom u stalnom repertoarskom, izvođačkom i muzičkom usponu. Nastojeći da se svojom umetničkom aktivnošću i gostovanjima u najpoznatijim evropskim operskim centrima i na najznačajnijim muzičkim festivalima što brže približi onim operskim teatrima u Evropi koji su već prešli razvojni put dug dva ili tri veka, naša nacionalna Opera je istovremeno uspešno uspostavljala mostove spajanja sa kulturama svih naroda sveta.