Bronzanodobac plavih očiju

Stalni napredak na polju genetičkih istraživanja sve više olakšava pružanje odgovora na pitanja koja interesuju mnoge: odakle potičemo, ko su nam bili bliski ili daleki preci i kako su izgledali, i koje nasledne bolesti su nam možda preneli, do te mere da na tržištu postoje i komercijalne kompanije koje pružaju različite usluge o genetskom poreklu svakog znatiželjnog pojedinca. Na primer, u septembru 2020. početkom pandemije kovida 19, pojavila se studija o visokom stepenu rizika za dobijanje teškog oblika kovida kod individua koje nose određeni genetski segment koji je nasleđen od neandertalaca. Naš daleki rođak ostavio nam je nezahvalno porodično nasleđe!

foto: d. borić

Paralelno sa ovom komercijalnom i ličnom potragom za odgovorima na pitanja ko smo i odakle potičemo, veliki i ozbiljni naučni timovi u nizu svetskih laboratorija posvećenih analizama drevne DNK (dDNK) pokušavaju da rekonstruišu obrise populacione genetike koja je oblikovala istorijske tokove kroz duge praistorijske i istorijske periode širom sveta. Dobijanje dDNK mnogo je zahtevniji posao od sekvenciranja DNK savremenika. Postoje delovi skeleta, poput petrozne lobanjske kosti i korena zuba u kojima se dDNK bolje očuva nego u nekim drugim delovima skeleta. Geografski faktor takođe igra ulogu – opstanak dDNK najmanje je verovatan u suvim i toplim predelima.

GENETIKA, ARHEOLOGIJA I LINGVISTIKA

Laboratorija Dejvida Rajha pri školi medicine na Univerzitetu u Harvardu jedna je od trenutno najvećih svetskih naučnih laboratorija koja se bavi paleogenetskim istraživanjima i pokušava da dâ odgovore na pitanja o poreklu, migracijama, mešanju, nastanku i nestanku populacija u prošlosti. Krajem avgusta, u prestižnom naučnom časopisu “Science”, objavljene su tri nove studije (Lazaridis et al. 2022, Science, 26-08-2022 https://www.science.org/doi/10.1126/science.abm4247) o genetskoj istoriji Evroazije sa uzorkom od 727 individua koje su na ovim prostorima živele u proteklih 10.000 godina. Rajhova laboratorija je za ova istraživanja okupila čak 206 istraživača. Cilj istraživanja bio je da se na osnovu sada veoma velikog uzorka novih profila dDNK pojasne glavni tokovi istorije područja “starog” sveta koje je u ovom radu definisano kao “južni luk”.

“Južni luk” se prostire od Hrvatske na zapadu do Irana na istoku, pa tako uzorci analizirani u ovim studijama potiču iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Srbije, Albanije, Severne Makedonije, Rumunije, Bugarske, Grčke, Moldavije, Turske, Kipra, Jordana, Iraka, Jermenije, Irana i Azerbejdžana.

Geografski ovako definisano, područje “južnog luka” obuhvata teritoriju koja je od ključne važnosti za razvoj nekih od najvećih svetskih civilizacija Bliskog istoka i istočnog Mediterana, kao i za pojavu i širenje indoevropskog jezika koji je u korenu mnogih današnjih jezika.

Gde je ponikao indoevropski jezik? I da li genetika i arheologija mogu dati odgovore na lingvističke teorije o poreklu i širenju Indoevropljana? Autori studija objavljenih u časopisu “Science” misle da, uz dozu opreza, paleogenetika može da ukaže odakle potiče indoevropski jezik i koje genetsko nasleđe je proširilo najranije oblike indoevropskog jezika na susedna područja.

“Vreme” je 2018. godine (vidi broj 1418) pisalo o prethodnoj velikoj studiji o genetskoj istoriji jugoistočne Evrope, a u kojoj su učestvovali i autori iz Srbije. I među autorima ova nova tri rada objavljena u časopisu “Science” su arheolozi iz Srbije: Dragana Antonović (Arheološki institut u Beogradu), Lidija Milašinović (Narodni muzej u Kikindi), Vojislav Đorđević (Narodni muzej u Pančevu) i Dušan Borić (Univerzitet Sapijenca u Rimu / Njujorški univerzitet). Oni su obezbedili i uzorkovali praistorijske ljudske skeletne ostatke sa teritorije Srbije. Dobijeni podaci značajno razjašnjavaju, ali i usložnjavaju sliku koja je poznata odranije.

OBRISI PALEOGENETIKE “JUŽNOG LUKA”

izvor: lazaridis et al. press release

Koji su zaključci nove studije? Tokom hiljada godina ljudi su se kretali preko “južnog luka”, područja koje povezuje Evropu preko Male Azije sa zapadnom Azijom. Rezultati istraživanja dDNK sada pokazuju da su krajem bakarnog doba, pre oko 5000 do 4500 godina, pastoralni stočari Jamnaja kulture iz ukrajinskih i ruskih stepa između Dnjepra i Volge, započeli lanac migracija koje su povezale Evropu na zapadu i Kinu i Indiju na istoku. Neke balkanske populacije gotovo se potpuno mogu vezati za ovo širenje Jamnaja populacija iz istočnih stepa, pa se njihovo genetsko nasleđe izmešalo sa stepskim. Tako su nastali grčki i paleobalkanski jezici, poput ilirskog i tračkog, a čiji je jedini predstavnik danas – albanski.

Jamnaja grupa takođe prelazi Kavkaz ka istoku, i pre oko 4000 godina Jermenija je postala enklava preovlađujućeg stepskog nasleđa u zapadnoj Aziji, gde opstaje patrilinealno (poreklo se vuče po očevoj liniji) potomstvo Jamnaja muškaraca koje je gotovo nestalo u stepama. Tamo je ponikao jermenski jezik, srodan indoevropskim jezicima Evrope, poput grčkog.

Neolitski Anadolci (u sadašnjoj Turskoj) bili su potomci kako lokalnih lovaca i sakupljača tako i istočnih populacija sa Kavkaza, Mesopotamije i Levanta. Pre oko 6500 godina i posle, Anadolci postaju genetski homogeniji, čemu je pomogao upliv populacija sa istočnim nasleđem koje su se proširile preko Male Azije. Zapanjujuće je odsustvo stepskog nasleđa u Anadoliji do bronzanog doba.

Novopublikovane studije u najvećoj meri obuhvataju bakarno i bronzano doba od pre oko 7000 do 3000 godina, kada se pojavljuju prvi nosioci indoevropskih jezika. Takođe, u jednom od tri objavljena članka detaljnije se razmatra paleogenetika antičkog sveta i srednjeg veka.

BALKANSKI POPULACIONI MOZAIK

Studije objavljene u časopisu “Science” omogućavaju da razumemo prošlost Balkanskog poluostrva u kontekstu dinamičnih populacionih kretanja zapadnog kraka Evroazije.

Najraniju balkansku populaciju prepoznatu na osnovu analiza dDNK predstavljaju balkanski lovci i sakupljači čije genetsko nasleđe je definisano na osnovu velikog broja celih genoma (celokupni genetički materijal koji sadrži gene i nekodirajuće sekvence koje su prisutne u svakoj ćeliji organizma) dobijenih sa skeletnih ostataka pronađenih na mezolitskim (oko 8000–6000. p.n.e.) nalazištima sa srpske strane Dunava, u Đerdapu, poput Lepenskog Vira, Vlasca, Padine i Hajdučke Vodenice. “Vreme” je o ovim rezultatima pisalo 2018. godine, kada je prvi put prepoznato ovo genetsko nasleđe. Sada, u modelovanju paleogenetike “južnog luka” upravo ovaj drevni populacioni supstrat predstavlja jednu od pet izvornih populacija (pored nasleđa anadolskog neolita, prekeramičkog neolita Levanta, istočnih lovaca i sakupljača i kavkaskih lovaca i sakupljača) za razumevanje kasnijih migracija i mešanja. Na primer, u novoj studiji ovo autohtono balkansko nasleđe prepoznato je u dDNK jedne individue sa praistorijskog nalazišta Vrbička pećina u blizni Nikšića u Crnoj Gori, ukazujući na povezanost balkanskih lovaca i sakupljača tokom perioda mezolita.

Raniji rezultati paleogenetičkih studija na neolitskom uzorku sa Balkana preliminarno su ukazivali na delimičnu zamenu genetskog nasleđa balkanskih lovaca i sakupljača sa neolitskim došljacima. Ipak, novi rezultati pokazuju da je zamena mezolitskih populacija balkanskih lovaca i sakupljača sa anadolskim neolićanima samo prividna. Rezultati sa nekih skeletnih ostataka iz Srbije, poput onih sa nalazišta Podlokanj u severnom Banatu, ali i sa drugih delova Balkana, govore o porastu u zastupljenosti balkanskog lovačko-sakupljačkog genetskog nasleđa od 12 odsto već u ranom bakarnom dobu pre oko 6350–6000 godina.

Neočekivan podatak dolazi i iz analize dDNK petrozne kosti i zuba jedne individue datovane u rano bronzano doba sa arheološkog nalazišta Padina –Gospođin Vir u Đerdapu, gde je udeo balkanskog lovačko-sakupljačkog nasleđa čak 37 odsto. Sve govori da se ovo genetsko nasleđe sačuvalo u pojedinim delovima Balkanskog poluostrva uprkos velikom populacionom talasu koji u Evropu dovodi neolitske doseljenike iz Anadolije pre oko 8000 godina. Ovo bi moglo da ukazuje na to da u mnogim delovima Balkana dolazi do mešanja novopridošlih neolitskih grupa i lokalnih lovaca i sakupljača tek nakon više od milenijuma. I dalje ostaje misterija gde su se tokom dugog perioda neolita “krile” ove autohtone populacije lovaca i sakupljača koje se ponovo javljaju u tragovima dDNK tek krajem neolita.

Po sadašnjim podacima, balkansko lovačko-sakupljačko genetsko nasleđe nije se širilo van granica Balkana. Na primer, analizirana ženska individua iz centralnog groba humke iz Vojlovice kod Pančeva, koja je 5000 godina stara i pripada nosiocima Jamnaja kulture iz istočnih stepa, jedna je od onih sa veoma visokim stepenom stepskog genetskog nasleđa (mešavina odlika istočnih i kavkaskih lovaca i sakupljača), što je za sada jedinstven primer takvog genetskog nasleđa na teritoriji Srbije.

Individue sa visokim stepenom stepskog nasleđa otkrivene su u Moldaviji, Albaniji, Bugarskoj, kao i na lokalitetu Vučedol kod Vukovara u Hrvatskoj. Među analiziranim individuama iz Srbije su i one sa bronzanodobnih nekropola Mokrin i Ostojićevo u severnom Banatu, a koje imaju dominantno anadolsko neolitsko nasleđe sa manjim procentom stepskog nasleđa (oko 15 odsto), slično ljudima ovog perioda iz Severne Makedonije, Albanije i Crne Gore. Iz tumula Velika Gruda kod Tivta analizirano je čak 17 bronzanodobnih individua koje imaju oko 50 odsto anadolskog neolitskog genetskog nasleđa, 18 odsto nasleđa koje se može vezati za balkanske lovce i sakupljače te samo oko 12 odsto stepskog istočnoevropskog nasleđa. Među sahranjenim i analiziranim individuama sa Velike Grude otkriveni su srodnički odnosi i čak tri porodične grupe.

Sve ovo ukazuje na značajnu heterogenost populacione slike balkanskog područja tokom bronzanog doba. Mogli bismo zaključiti da još od bronzanog doba na ovim područjima postoje populacije različitog genetskog nasleđa koje žive jedne pored drugih a da tokom ovako dugih perioda kohabitacije nije dolazilo do njihovog mešanja. Ovakva situacija možda je posledica geografske fragmentovanosti čitave balkanske regije.

Jedna od tri studije objavljene u časopisu “Science”, koja pruža podatke o paleogenetici antičkog sveta i srednjeg veka, ukazuje na to da se populacija Rimske imperije u velikoj meri može vezati za populacioni supstrat koji je nastanjivao Anadoliju tokom poslednjih vekova 1. milenijuma p.n.e. Takođe, iako su migracije Slovena značajno uticale na promenu u sastavu genetskog nasleđa populacija koje danas nalazimo u jugoistočnoj Evropi, u različitim delovim Balkana do danas su se, sa mnogim varijacijama, očuvali kako tragovi balkanskog lovačko-sakupljačkog nasleđa tako i tragovi neolitskog anadolskog nasleđa. Neolitsko anadolsko nasleđe prisutnije je među današnjim Grcima i Albancima nego među njihovim južnoslovenskim susedima.

TONOVI PIGMENTACIJE KOŽE

Jedan od rezultata novoobjavljenih analiza dDNK takođe su i saznanja o boji očiju, kože i kose, tj. fenotipskim odlikama analiziranih individua. Za mnoge đerdapske lovce i sakupljače utvrđeno je da su imali pigmentaciju kože između tamne i crne. Analizirana muška individua iz bronzanog doba sa nalazišta Padina – Gospođin Vir u Đerdapu bila je jedna od retkih u ovoj studiji za koju smo saznali da je imala plave oči i tamnu kosu, dok je većina individua imala smeđe oči i tamnu kosu. Relativno tamna kožna pigmentacija bila je dominantna odlika čitavog područja “južnog luka” kroz sve analizirane periode prošlosti, čak i među nosiocima Jamnaja kulture istočnoevropskih stepa.

Ovim podacima još jednom se jasno opovrgavaju negativne i netačne rasne teorije o postojanju rase svetlih i plavih Arijevaca, popularne u prvoj polovini 20. veka a koje su poslužile kao opravdanje za neke od najvećih zločina protiv humanosti ikada počinjenih. Mitove belačkog rasizma o autohtonosti ili o etnički “čistim” i neizmešanim nacijama trebalo bi zauvek ostaviti daleko iza nas, na istorijskom smetlištu intelektualno pogrešnih i društveno štetnih ideja.