Geologija pesme

Poslednjih nekoliko nedelja u Beogradu se dosta priča o bosanskoj sevdalinci. Povod je gostovanje Damira Imamovića, mladog džez muzičara iz Sarajeva koji se upustio u interpretativni zahvat povezivanja izvorne sevdalinke sa modernim džez izrazom. Na albumu Damir Imamović trio svira standarde izveo je u džez aranžmanu svog trija neke od standarda sevdaha koje je pre mnogo godina proslavio svojim interpretacijama njegov deda, Zaim Imamović. Takođe je snimio pesmu Što li mi se Radobolja muti sa Vlatkom Stefanovskim, što je podatak koji govori sam za sebe. Čak i u medijima koji generalno grade imidž „urbanih“, Imamovićevo gostovanje i ceo njegov projekat naišli su na znatan publicitet.

To je možda nov i ohrabrujući momenat. Izvorna narodna muzika je u vrlo ambivalentnoj poziciji u Srbiji danas (a verovatno i u drugim balkanskim i ex-YU zemljama). S jedne strane, ona je u velikoj defanzivi, jer je nestalo socijalno i civilizacijsko okruženje iz koga je nastajala, i u svojoj ruralnoj i urbanoj verziji. Ona prirodno postaje neka vrsta istorijskog artefakta, eksponata iz muzeja starina koji novi naraštaji dođu da vide, da se osvedoče kakvih je, eto, sve zanimljivih stvari bilo u našoj „bogatoj kulturnoj istoriji“, i vrate se u realan život. S druge strane, celu poslednju deceniju javlja se vrlo paradoksalan talas snažnog interesovanja upravo za tzv. etno ili world music, gde stari klasični rokenrol kao znak raspoznavanja i legitimisanja urbane omladine i urbanosti uopšte polako prepušta mesto ljubavi za razne egzotične zvuke, od afričkih džungli do pustinja Srednje Azije. Za razliku od urbanog pravoverja osamdesetih i ranih devedesetih koje je u ime roka vodilo sveti rat protiv primitivizma i narodnjaka u svim njihovim oblicima, današnji urbani jezuitizam je sav u znaku prividno paradoksalnog otklizavanja ka etno i world musicu. Ali, naravno, to preuzimanje narodnjaka je u znaku specifične političke korektnosti; što je muzika dalja, opskurnija i iz vizure domaće kulture manje poznata i teže razumljiva, time je vrednija. Muzika afričkih crnaca ili sibirskih Tunguza je vrlo cool i fancy, ali su bosanska sevdalinka ili zvuk čačanske kotline potpuno seljački. Takođe je vrlo fancy ići na koncerte ciganske muzike jer to nije mejnstrim narodnjačka kultura ovih krajeva, nego neki egzotični, potisnuti vapaj jedne „isključene“ grupe unutar domaće kulture. Svaki folk i svaki etno koji se daju zamisliti na ovom dunjaluku (uključujući čak i „zloglasni“ američki kantri, koji će urbana levičarska omladina takođe tolerisati kao jednu „svetsku“ stvar) sasvim su u redu – osim domaćeg, koji je i dalje proskribovan i ismejan kao seljački i primitivan. Hodajući ulicama Beograda, vrlo lako ćete iz otmenih lokala ili ekskluzivnih prodavnica muzičke robe čuti zanosne soprane Marize ili Amalije Rodrigeš, egzotične zvuke tam-tamova, pastirske napeve kazahstanskih stepa, ali nigde nećete čuti bolnu, melanholičnu naraciju Himze Polovine o mostarskim dućanima i magli iznad Sarajeva u kojoj nestaje ubijeni Mul Aziz, nećete nigde čuti strašni pavarotijevski tenor Safeta Isovića niti pak vranjanske bardove, Čedu Markovića ili Stanišu Stošića, kako pevaju o Milkani ili Dostum-Stančici.

WELTSCHMERZ: Sevdalinka je istinska tragična i univerzalna umetnost. Zato danas i nije popularna ni shvaćena u jednoj osiromašenoj kulturi suženog fokusa. Njen ljubavno-melanholični sadržaj stalno je u dosluhu sa metafizičkim i mističnim. Ona se vrti između ljubavi i smrti, poput grčkog tragičkog epa. Sama reč sevdah potiče od arapskog izraza Sawda, što u prevodu znači „crna žuč“. Grčki termin za crnu žuč je „malaine khole“, a ona je po Aristotelovim rečima odgovorna za sva bolna, depresivna raspoloženja. Odatle i izraz „melanholija“. Sevdalinka je melanholična ljubavna pesma, najčešće sa tragičnom pričom o osujećenoj ljubavi u svom središtu.

Po poreklu, to je pesma karakterističnog slovensko-orijentalnog duhovnog ukrštaja, a po socijalnom okviru, visoko urbana umetnost balkanskog (najčešće bosanskog) grada iz turskog vremena. Po rečima jednog bosanskog istoričara umetnosti, sevdalinka je „ljubavna gradska pesma viših aristokratskih i trgovačkih krugova muslimanskog stanovništva i njihovih pravoslavnih i katoličkih klijenata“. Već po toponimima i imenima likova vidimo ovaj socijalni kontekst: tu se javljaju Miljacka i Bembaša, Kovači i Sarači, mostarske mahale, šeher kraj bistra Vrbasa, ali i Adem-aga, Latif-aga, Suljagina Fata, Fazlagića Zlata, Braća Morići i sijaset sličnih likova koji neodoljivo asociraju na atmosferu prošlih turskih vremena.

Malo je pisanih tragova o nastanku sevdalinke. Jedan od najranijih je putopis s početka XVII veka jednog Italijana koji kratko konstatuje da se prolazeći kroz Bosnu zadržao u Visokom gde je slušao neke tužne pesme tamošnjih ljudi koje su ga učinile melanholičnim i razdražljivim. U Erlangenskom rukopisu iz prve polovine XVIII veka imamo bogata svedočanstva o lirskoj i epskoj muzici Balkana, koja uključuje i zabeleženih 47 sevdalinki. U jednom dopisu splitskog kneza venecijanskim vlastima iz XVI veka o slučaju zabranjene ljubavi između hrišćanske devojke Mare Vornić i muslimanskog mladića Fadila, navodi se i prvi zabeleženi tekst jedne sevdalinke koji u današnjoj transkripciji glasi: Zaljubi se Turčin u našu golubicu./ Ja sam Turčin./

Lice joj je bijelje od mojega voska, a ljepše od ruža što sam ocijedio„.

Ovaj stvarni događaj datira se u 1574. godinu. Danas se ipak prvom istorijski zabeležnom sevdalinkom smatra Bolest Muje carevića koja se datira oko 100 godina pre, otprilike u 1475. godinu, a koju su ispevali Bosanci na carigradskom dvoru. Posvećena je tragičnoj ljubavnoj aferi sina sultana Mehmeda Atiha, Muje, i žene turskog vojskovođe i pesnika Mahmut-paše Angelovića. Inače, što je posebno zanimljivo, i svedoči o posvemašnjoj recepciji sevdalinke kao svoje na celom „zapadnom Balkanu“, istu pesmu srećemo i u Vukovoj antologiji srpske ženske (lirske) poezije.

ČUVARI GRALA: Tradicija pevanja sevdalinke je posebna priča. Sevdalinka je po prirodi usmena umetnost, i sve što je do danas sačuvano, sačuvano je usmenim putem, školovanjem generacija pevača koji su prenosili iz jednog vremena u drugo staru muziku, čije su se osnovne melodijske i tekstualne karakteristike, sve do XX veka, malo menjale. Pevač sevdalinke nije „interpretator“ u nekom banalno-estradnom smislu reči, njegov „etos“ zahteva snažnu posvećenost koja se nekad graniči sa (o)kultnim. On sebe doživljava kao nekog čuvara i prenosioca Svetog Grala. Akt izvođenja sevdalinke je kod pravog pevača akt posvećivanja u ezoterijsku tajnu. U Dvornikovićevoj Karakterologiji Jugoslovena postoji sjajan opis ove ezoterijske suštine pravog pevanja sevdaha. U Dvornikovićevoj priči radoznali stranci su došli u Sarajevo između ostalog jer su čuli za sjajnog pevača sevdalinki koga žele da čuju. Kad se na jednoj večeri sretnu s njim, oni ga mole da im otpeva jednu pesmu. Ovaj okleva, vrda, gleda da to na svaki način izbegne. Na kraju sve prođe i on ne otpeva tu pesmu. Kad ga neko upita zašto nije udovoljio želji tih radoznalih stranaca, on odgovori: „nisam mogao“. Tu se vidi da ta pesma nije neki estetički ukras i dodatak životu kako se često razume, već stvar najdublje lične vernosti i fanatične posvećenosti. Izvođenje pesme pred strancima može predstavljati veliku neprijatnost za pevača, jer on poput glumca svoju umetnost doživljava kao snažno priznanje i samorazgolićavanje. Za pevača mora postojati kontekst u kome pevanje uopšte ima smisla, ono je potpuno intiman i ličan čin, poput vođenja ljubavi. Jedan od najvećih bardova sevdaha, doktor Himzo Polovina, odlično je objasnio šta je sve na kocki kod pravog pevača i tumača sevdaha: „Nije dovoljno samo korektno otpjevati pjesmu. Ima tu još nešto. Treba prodrijeti u unutrašnje tkivo pjesme. Pjesma ima svoje slojeve kao majdan. A svaka, pa i najlošija pjesma ima svoju utrobu kao što je imamo vi i ja. Do te utrobe treba znati prodrijeti. Treba htjeti prodrijeti. Kad se pozabavite tom ‘geologijom’ ili takvom ‘anatomijom’, pa kad vi udete u pjesmu i pjesma uđe u vas, pa kad takvu pjesmu ispustite prema drugima, onda će i drugi shvatiti da to nije tek pjesma radi pjesme, nego i više od toga. Dakle, pjesmu treba ‘donijeti’.“

U samom sadržaju tih pesama leži deo odgovora na zagonetku njihove „težine“ i „dubine“ i zagonetku njihovog „donošenja“ pred slušaoca. Nije lako slušati Čudna jada od Mostara grada kad Čelebića Biba poručuje svom dragom da joj se sprema na dženazu, a majci da se razbolela otkad on u „lageru spava“ (služi u vojsci). Ili, slušati kletvu sokola devojci koja mu je gnezdo zapalila da nikad porod „ne povede za ruku“. A ni „kletvu“ (u formi koju će Branko kasnije u modifikovanom obliku upotrebiti u svojoj istoimenoj pesmi) devojke koja proklinje svog dragog „dabogda se objesio dragi, o zlo drvo a o moje grlo, tamnica ti moja njedra bila a ključevi moje oči crne“. U većini pesama postoji skoro sižejna građa za novelu. Pogledajte Mostarske dućane i nesrećnu Suljaginu Fatu koja pada žrtvom svoje naivnosti kombinovane sa slepom zaljubljenošću. Ili ništa manje Kad ja pođoh na Bembašu, iz sarajevske riznice. U rukama veštog reditelja to bi se moglo pretvoriti u sjajan ljubavni triler sa tragičnim nesporazumom u središtu priče.

Dubinska tragika, epski zamah i snaga čine tu pesmu istinski univerzalnom. Iako je bogata socijalnim i političkim toposima, spoljašnjebiografskim nanosima gde se polazi od određene osobe ili istorijskog trenutka kao predloška, pesma uvek nezadrživo stremi metafizičkim visinama kroz ljubavnu tragiku. Kao što traži pravog pevača, tako traži i pravog slušaoca. Kao što pevač traži puteve kroz razne slojeve sevdalinke, kao kroz majdan, da bi došao do njenog metafizičkog jezgra-supstrata, tako i slušalac nalazi razne slojeve tog duhovnog majdana. Sevdalinka se najčešće sluša u ključu njenog orijentalnog zvučanja. Ipak, to je samo početak putovanja. Tekstovi tih pesama tek unose pravi element tragike. Himzo Polovina je znao da zbog lepote jednog jedinog stiha odabere neku pesmu za izvođenje.

Za (post)modernu filozofiju egzistencijalne praznine, umotane u cinični relativizam i nihilizam koji se opsesivno i reaktivno objavljuju kroz napadno „interesovanje za manjinske kuture“ i „kulturnu izvornost“, sevdalinka je suviše krupan zalogaj, suviše jak otrov. Premalo fancy i zabavna, previše tvrda, gorka, „sva u metafizici prisutnosti“. Treba duhom dorasti do njezina rafinmana, kako bi rekao Rasim Durić, treba dosegnuti, treba se popeti do mesta sa koga ona govori odnosno peva (i) modernom čoveku. A to nije lako. Ne samo što je ona jedan daleki, nerazumljivi socijalni topos, iščezao u maglama otomanske i austrougarske prošlosti, već i zakriven decenijama pretapanja u jedan sintetički narodnjački žanr, koji malo veza sa izvornim sevdahom ima.

VELIKI GLASOVI: Pravi pevači i tumači sevdalinke su uglavnom mrtvi, osim nekolicine. Jedan od onih do kojih sećanje i kulturna imaginacija novih naraštaja sežu je pionir, pokojni Zaim Imamović. Istinski bard i pionir posleratne renesanse sevdalinke. Pevajući na Radio Sarajevu i u saradnji sa poznatim kompozitorom i harmonikašem Jozom Penavom i Ismetom Alajbegovićem Šerbom, nazalni, melaholični Zaimov glas ostavio nam je nezaboravne interpretacije evergrinova poput Lov lovio Muhareme, Mujo kuje konja po mjesecu, Aj, bejturane, Bog t’ ubio grane, Djevo, djevo, što mi ljubav kratiš, Evo ovu rumen ružu i nebrojene druge.

Drugi u nizu „svetlih grobova“ sevdaha je već pominjani mostarski psihijatar, pevač i baštinik sevdalinki – dr Himzo Polovina. Ova po mnogo čemu renesansna ličnost ujedinjuje u sebi intepretatora i kreatora ove muzike. On je popularisao ove pesme javnim snimanjem i izvođenjem; svi se sećaju njegovog spota za legendarnu Mehmed Paša tri cara služio u čamcu na Drini kod Višegrada. Generacije posleratne Jugoslavije rasle su na Himzinim interpretacijama bosanskih izvornih pesama. Njegov melanholični, sotto voche stil pevanja, njegova umivena aristokratska uzdržanost (za razliku od mlađeg barda Safeta Isovića, koji je vikao i preznojavao se na sceni u pokušaju da izvuče maksimum iz svake pesme, Himzo je bez ikakve mimike, u stavu mirno izvodio i najteže deonice), njegova melizmatska ukrašavanja i orijentalni, mujezinski tonalitet glasa, opčinjavali su i osvajali čak i one koji ne razumeju ovaj jezik.

Himzo je pevač mostarskog sevdaha koji se razlikuje od „kontinentalnog“. U njemu je mnogo više mediteranskog i južnjačkog nego recimo u pesmama tuzlanskog, sarajevskog ili banjalučkog regiona. I pored osnovne melanholične, bogumilske i istočnjačke crte koju svaka sevdalinka ima, „mostarski zvuk“ pulsira svojim vezama sa primorjem i sredozemnom Hercegovinom, u njoj se kristalizuje redak spoj islama sa sredozemljem. Mostarske pesme najbolje potvrđuju istinu o sevdalinci kao izdanku duboko urbane kulture Bosne i Hercegovine. Mostarske ikone sevdaha su i tri velika pesnika Aleksa Šantić, Osman Đikić i Safet Beg Bašagić, koji su tekstopisci nekih od najlepših pesama kao što su Akšam geldi, Emina, Na prijestolju sjedi sultan, Evo ovu rumen ružu i druge, koje je Himzo proslavio svojim interpretacijama. Među pesmama koje je interpretirao Himzo Polovina ima i sijaset onih koje danas doživljavamo kao prastare folk standarde, a koje je upravo ovaj moderni Vuk Karadžić zabeležio i od zaborava sačuvao. Ko bi danas znao da je pesma Čudna jada od Mostara grada tavorila u zaboravu dok je nije zabeležio i snimio Himzo Polovina? Ili da je i u Srbiji vrlo rado slušana Djevojka je zelen bor sadila zapravo pesma koju je 50-ih godina od jednog trebinjskog pevača i znalca lokalne istorije zabeležio najveći mostarski „sevdalija“ XX veka. Kad tome dodamo da su iz Himzine „vukovske beležnice“ izašle Lijepi li su mostarski dućani, Dvore gradi Komadina Mujo, Poletjela dva bijela goluba, Icindija, sunce zalazaše, Voljelo se dvoje mladih, postaje jasan značaj ove ličnosti za formiranje modernog lika pesmi sevdaha.

Ne smemo zaboraviti ni Safeta Isovića, pevača neverovatnih glasovnih mogućnosti, i dosta rustikalnijeg i rokerskijeg stila pevanja od aristokrata Zaima i Himze. On je takođe proslavio velik broj sevdah standarda (Moj dilbere Kiša bi pala, pasti ne može Što li mi se Radobolja muti, Snijeg pade na behar na voće…), ali i novokomponovanih pesama pisanih u duhu sevdaha (Ako me još voliš, Kad bi znala šta mi srcu značiš, Malenim sokakom, Zarasle su staze moje itd.). Takođe, u svim riznicama sevdaha ostaju ostvarenja ženskih pevača, uglavnom iz Bosne i Hercegovine: Nade Mamule, Zehre Deović, Izete Bebe Selimović, Emine Zećaj (koja je odlično pevala uz saz) i drugih. Od domaćih pevača trebalo bi izdvojiti Marinka Rokvića zbog izvanrednih glasovnih mogućnosti i intepretativnog talenta, posebno kad je reč o izvođenju Imamovićevih i Isovićevih standarda, mada su i Cune, Silvana Armenulić, Danica Obrenić i drugi već decenijama unazad snimali i pevali i sevdalinke.

Pre Drugog svetskog rata, sevdalinka se izvodila samo uz saz, tradicionalni žičani instrument poreklom iz Persije, koji su Turci doneli na Balkan. Sačuvano je vrlo malo snimaka sevdalinki uz saz, i skoro svi se nalaze u arhivi Radio Beograda. Posle Drugog svetskog rata uvode se moderni instrumenti, poput harmonike i violine, i već kod Himze Polovine ima ukrštanja orijentalnog zvuka pesme sa muzičkim ukrasima koji idu sve do francuskih šansona, što nije pokvarilo, već produbilo značenje i komunikacijsku moć sevdalinke.

Izvan ezoterijskih krugova poštovalaca i tumača izvornog sevdaha, i u popularnoj i rok muzici su različiti autori, u zavisnosti od sopstvene snage i kapaciteta, bili u neprekidnom dijalogu sa sevdalinkom. Od autentičnog genija Branimira Štulića, koji je sve vreme bio pod njenim moćnim uticajem, i koji je ne samo obrađivao neke od najlepših pesama tog žanra već strukturu i melodiku svedalinke organski ugradio u sopstvene melodijske linije, preko velikog gitariste Vlatka Stefanovskog, koji je u specifičnom spoju roka i izvornog, uglavnom makedonskog sevdah-zvuka napravio neke nezaboravne ugođaje, do Gorana Bregovića, koji je, i pored sjajnog aranžmana Žutih dunja u Kenovićevom Kuduzu, balkansku izvornu muziku, posebno u okviru potonje saradnje sa Emirom Kusturicom, upakovao u svojevrstan cirkusko-kafansko-ciganski orgijazam, ponudivši zapadnom politički korektnom viđenju sveta sliku plemenitog, „duševnog“ i „strasnog“ divljaka, kao ultimativni lik Balkana.

Bardovi

Zaim Imamović

Zaim Imamović je rođen u Mrkonjić Gradu 1920. godine, ali se odmah sa roditeljima seli u Travnik gde je proveo i detinjstvo. Ceo život je ostao vezan za svoj grad, iako je najveći deo kasnije pevačke karijere ostvario u Sarajevu. Od 1945. zaposlen je na Radio Sarajevu gde je godinama bio pevač tamošnjeg orkestra narodne muzike. Sa prijateljem, kompozitorom Ismetom Alajbegovićem Šerbom na Radio Sarajevu je od prvog dana. Kako kaže u svom poslednjem intervjuu objavljenom 1993. godine, često su u to vreme spavali pod klavirom u studiju, da ne bi zakasnili za jutarnju emisiju u šest, pošto se tada ništa nije snimalo, i sva muzika je išla uživo! Koliko je značilo ime Zaima Imamovića 40-ih i 50-ih godina prošlog veka u Bosni i Jugoslaviji, najbolje svedoči anegdota da su bosanski seljaci dolazili u Sarajevo da kupe radio-aparat, i da su tražili isključivo da im daju „onaj u kome je Zaim“.

Po sopstvenoj priči, Zaim Imamović je prvi otkrio i otpevao sjajnu pesmu Evo ovu rumen ružu, a čuo ju je od jednog sarajevskog starijeg gospodina u kafani. Njen tekst je poznat iz XIX veka i napisao ga je poznati mostarski pesnik Safet-beg Bašagić, ali niko nije znao da postoji i muzika! Zaim je prvi snimio tu pesmu za Radio Sarajevo, a kasnije su je pevali mnogi pevači sevdalinki, poput Safeta Isovića i Nedžada Salkovića. I sijaset drugih standarda sevdaha je prvo otpevao i lansirao ovaj pevač: Mujo kuje konja po mjesecu, Lov lovio Muhareme, Konja vodim, pješke hodim, i mnoge druge.

Himzo Polovina

Rođen je 11. marta 1927. u Mostaru, u kvartu Donja mahala. Otac mu je bio vojno lice, i za vreme službovanja u Ljubljani oženio se sa Slovenkom Ivankom Hlebec. Himzo je bio dete iz „mešovitog braka“, kako bi se danas reklo. Još od detinjstva, otac koji je bio vrlo muzikalan, usadio je i njemu i braći i sestrama snažnu naklonost ka sevdahu. Već u školskim danima Himzo peva u KUD-u „Abrašević“ u Mostaru, a već posle Drugog svetskog rata u Bosni se zna za mladog, osećajnog pevača sevdalinki – Himzu Polovinu iz Mostara. Posle rata završava studije medicine i specijalizira za psihijatra, što ostaje njegovo osnovno zanimanje, sve do smrti 1986. godine.

Naporedo sa karijerom pevača i tumača sevdalinke, tokom koje izvodi veliki broj pesama, a mnoge i otkriva, posebno zanimljiv aspekt života Himze Polovine je njegov politički angažman. Danas se i od njegovih poštovalaca malo može čuti o tome, ali Hizmo Polovina je početkom 70-ih godina bio član tajne opozicione organizacije Mlada Bosna. Okupljala je uglavnom ljude koji su bili antikomunistički nastrojeni sa elementima muslimansko-bošnjačkog nacionalizma. Po jednoj interpretaciji, planirali su čak i atentat na Tita. Član iste grupe bio je i kasniji predsednik BiH Alija Izetbegović. Mnogi su završili u zatvoru, među njima i sam Izetbegović, dok je Himzo Polovina tu sudbinu sticajem prilika izbegao. Ne može se pouzdano reći kako, ali postoji priča da je J. B. Tito insistirao da se Polovini progleda kroz prste „zbog njegovog lepog glasa“.