Novi Sad: Tragedija i posledice
Njeni osnivači (mladi doktorand Jovan Hadžić i bogati poslovni ljudi: Đorđe Stanković, Josif Milovuk, Jovan Demetrović, Gavrilo Bozitovac, Andrija Rozmirović i Petar Rajić), kao i prvi priložnici, živeli su u različitim sredinama, od Beča do Temišvara i od Dubrovnika do Pešte
Najstarija srpska književna, kulturna i naučna institucija snovana je (4/16. februara) 1826. godine u Pešti, u vreme oslobađanja Srbije od viševekovne turske vlasti i jačanja svesti o potrebi da se srpski narod u punoj meri uključi u savremene evropske tokove, uz očuvanje nacionalnog i kulturnog identiteta. Njeno delovanje je od samog početka bilo usmereno na predstavljanje srpske kulture u Evropi, a sa druge strane na prosvećivanje naroda. U tom cilju razvijena je bogata izdavačka delatnost. Osnovu je činio čuveni Letopis, pokrenut 1824. godine. Kasnije su nastale brojne edicije, a među njima i jedna sa naglašenom prosvetiteljskom ulogom koja je nosila naziv Knjige za narod. Od četrdesetih godina XIX veka stvarani su uslovi za bavljenje naukom. Tada je formirana biblioteka sa knjižnim fondovima iz različitih naučnih oblasti i zbirka rukopisa.
Poseban doprinos razvoju Matice srpske, uz Jovana Hadžića, jednog od njenih osnivača, dao je Sava Popović Tekelija, prvi srpski doktor pravnih nauka i jedan od najvećih dobrotvora, koji je 1838. godine izabran za predsednika. Kao sledbenik prosvetiteljskih ideja, on se zalagao da Matica dobije atribute Srpske akademije nauka. Smatrao je da društvena elita okupljena oko nje treba da radi na prosvećivanju naroda, ali i da narod treba da čuva uspomenu na istaknute pojedince.
Tekelija je tes tamentom odredio da jedna od prostorija pod upravom Matice srpske u peštanskoj palati Tekelijanum, po uzoru na Hram slavnih u Parizu, bude pretvorena u svojevrsni Srpski panteon.
Tekelijina ideja o formiranju Panteona nije zvanično razmatrana, ali je Matica srpska decenijama prikupljala portrete i rukopise svojih časnika i dobrotvora. Tako je nastala zbirka koja predstavlja autentično svedočanstvo o uticaju pripadnika intelektualne elite i građanske klase na razvoj srpskog društva.
U zadužbinskom zdanju Marije Trandafil, u kojem je danas glavno sedište Matice srpske, nalazi se stotinak portreta časnika, dobrotvora i saradnika, kao i više desetina hiljada fotografija, pisama i drugih dokumenata. Znatan deo te građe sadržan je u elektronskim bazama podataka Matice srpske.
( Panteon Matice srpske, Sajt MS)
Matica srpska je 1864. godine preseljena iz peštanskog Tekelijanuma u novosadski Platoneum. Novi Sad je od tada poznat kao Srpska Atina. Grad je dobio taj naziv jer se smatralo da su se oko Matice srpske okupljali najobrazovaniji i najmudriji ljudi. Ta veza je kasnije postala još naglašenija. Matica srpska je postala simbol građanskog društva, visoke kulture, prosvetiteljstva i dobročinstva. Međutim, ona je bila i ostala opštenarodna. Njeni osnivači (mladi doktorand Jovan Hadžić i bogati poslovni ljudi: Đorđe Stanković, Josif Milovuk, Jovan Demetrović, Gavrilo Bozitovac, Andrija Rozmirović i Petar Rajić), kao i prvi priložnici, živeli su u različitim sredinama, od Beča do Temišvara i od Dubrovnika do Pešte. Pripadali su različitim društvenim slojevima.
Dobrotvori i članovi Matice srpske su bili vladar Srbije Miloš Obrenović i njegov brat Jevrem, plemić Sava Popović Tekelija, baron Jovan Nikolić od Rudne, vladar Crne Gore Petar II Petrović Njegoš, pripadnici kraljevske porodice Karađorđević, pisci, narodni tribuni, svetski poznati naučnici, poput Mihajla Pupina, ali i manje znani građani koji su svojim prilozima podržavali prosvetiteljsku misiju Matice srpske. Povezala ih je plemenita ideja o stvaranju jedne, jedinstvene košnice i stav da je čast služiti časnoj Matici srpskoj. Tu misao su sledile hiljade ljudi. Među njima je bilo i pripadnika drugih naroda. Upravo zahvaljujući širokoj podršci iz naroda, Matica je jedno vreme bila najbogatija zadužbinska ustanova u Ugarskoj. Iz njenih fondova su finansirani kapitalni projekti od značaja za standardizaciju srpskog jezika i za razvoj različitih naučnih disciplina. Istovremeno, Matica se starala o školovanju darovitih đaka i studenata, a time i o stvaranju srpske intelektualne elite.
Danas Matica srpska ima oko 2.000 saradnika. Oni su uključeni u više desetina naučnih i razvojnih projekata, u okviru Odeljenja za književnost i jezik, Leksikografskog odeljenja, Odeljenja za društvene nauke, Odeljenja za prirodne nauke, Odeljenja za likovne umetnosti, Odeljenja za scenske umetnosti i muziku i Rukopisnog odeljenja. Saradnici pripremaju priloge za deset Matičinih naučnih časopisa i rade na pripremi publikacija od kapitalnog značaja za srpsku kulturu i nauku, kao što su Srpska enciklopedija, Srpski biografski rečnik, Rečnik srpskog jezika, Pravopis…
Biblioteka Matice srpske ima više od 3.500.000 publikacija, a Galerija bogatu zbirku u kojoj je predstavljeno srpsko slikarstvo od XVIII do XX veka. Izdavački centar nastavlja tradiciju nekadašnjeg Izdavačkog preduzeća Matice srpske, čija su izdanja u Jugoistočnoj Evropi decenijama bila prepoznatljiva po amblemu MS, iza kojeg je stajala kvalitetna i brižljivo odabrana literatura iz različitih oblasti. Matica srpska svake godine dodeljuje nagrade za dostignuća u različitim oblastima kulture i nauke.
Matica srpska je bila uzor mnogim narodima. Po ugledu na nju osnovane su: Matica češka 1831. godine; Matica ilirska 1842. (koja je 1874. preimenovana u Maticu hrvatsku); Matica lužičkosrpska 1847; Matica galičko-ruska u Lavovu 1848; Matica moravska 1849; Matica dalmatinska u Zadru 1861; Matica slovačka 1863; Matica slovenačka 1864; Matica opavska 1877. i Matica u Tešinskoj kneževini 1898 (iz kojih je 1968. nastala Matica šleska); Matica poljska u Lavovu 1882; Matica školska u Tešinskoj kneževini 1885; Matica školska u Varšavi 1905; Matica bugarska u Carigradu 1909. i nova Matica bugarska 1989. godine .
Danas Matica srpska sarađuje sa mnogim institucijama i pojedincima iz svih krajeva sveta.
(Izvor: Матица српска
Најстарија српска књижевна, културна и научна институцијаSajt MS)
(Georgije Tenecki: Mladi Sava Tekelija oko 1785. Portreti članova porodice Tekelija, Galerija Matice srpske, stalna postavka)
Najblistaviji od svih Tekelija je naravno, sin Jovana Tekelije i Marte Nenadović, nadaleko čuveni Sava Tekelija. Rođen je 1761. godine u Aradu. Posle završene osnovne škole u Aradu, pohađao je gimnaziju u Budimu, slušajući filozofiju, retoriku, poeziju, naravno na latinskom jeziku. Od 1780. do 1782, slušao je predavanja na Bečkom univerzitetu iz krivičnog, kanonskog i prirodnog prava, kao i fiziku i anatomiju. U Beču je još učio francuski, talijanski i španski, pošto je već znao latinski, nemački, a kao stanovnik Arada i rumunski. Tekelija se još u životu, osim pomenutih jezika služio i engleskim i ruskim. U Beču je
učio čak i grčki, a učitelj mu je bio tadašnji najobrazovaniji Srbin u Monarhiji, Dositej Obradović. Završio je studije prava na Budimskom univerzitetu i 1786. postao je prvi doktor pravnih nauka kod Srba. U svom čuvenom delu „Avtobiografija Save Tekelije“ objavljenom u Letopisu Matice srpske, Sava je, između ostalog, opisao i svoja putovanja u Rusiju iz 1787. i 1811. godine.
Opis njegovog daljeg životnog puta izlazi iz domena opisa Tekelija kao najznačajnije srpske graničarsko-plemićke porodice.
Treba samo još naglasiti da je Sava bio jedan od najobrazovanijih Srba svoga vremena i začetnik i nosilac srpske građanske misli XIX veka. On je bio poslednji muški član ove velike porodice. Njegovom smrću 1842. godine bila je ugašena, posle skoro više od 150 godina, porodica Tekelija.
( Владан ГАВРИЛОВИЋ
ПОРОДИЦА ТЕКЕЛИЈА, Projekat Rastko )
Letopis Matice srpske je književni časopis koji u čitavom svetu najduže, a bez većih prekida izlazi još od 1824. godine. Deluje neobično i čudesno podatak da je takvu tekovinu stvorila upravo srpska kultura, tako često izložena prekidima razvojnih kontinuiteta. Pokrenut u Novom Sadu pod nazivom Serbska letopis, a štampan u Budimu, ovaj časopis je, po zamisli njegovog pokretača Georgija Magaraševića, postao centralno mesto na kojem su izlagani rezultati srpskog književnog i naučnog stvaralaštva. Uz to, Letopis se sistematski bavio saznanjima koja u središte pažnje stavljaju jezik, književnost, istoriju, religiju, folklor i kulturu ne samo srpskog naroda nego i celog slovenskog sveta, „ot Adrijatskog do Ledenog, i ot Baltiskog do Crnog mora“.
Poteškoće u organizaciji čitavog posla podstakle su Magaraševića da se posavetuje sa peštanskim trgovcima i intelektualcima, koji su zaključili da rešenje treba potražiti u osnivanju kulturne ustanove koja bi ne samo brinula o časopisu nego i razvila znatno širi program rada. U sklopu toga rada odmah se krenulo sa izdavačkom delatnošću, budući da su osnivači smatrali da je njihov osnovni zadatak „da se Knjige Srbske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjavaju, i to sad i otsad bez prestanka za svagda“. Tako su, na samom početku Matičine delatnosti, objavljene knjige Milovana Vidakovića, Jovana Sterije Popovića, Dositeja Obradovića, Lukijana Mušickog, Jovana Subotića i dr.
Za sve vreme svoga trajanja Letopis je, ponešto menjajući ime (Novij serbskij letopis, od 1837; Serbskij letopis od 1842; Srbskij letopis, od 1855; Srbski letopis, od 1865; Srpski letopis, od 1867; Letopis Matice srpske, od 1873), bio i ostao centralni srpski časopis koji, ponešto konzervativan, nastoji da okupi proverene vrednosti srpske književnosti, nauke i kulture. Svoju misiju Letopis Matice srpske je ostvarivao sa promenljivim, ali nesumnjivim uspehom. Prekidi u radu su nastajali samo u vremenu velikih istorijskih događaja kada nije bilo elementarnih uslova za kulturni rad: u periodu snažnih nastojanja ugarske administracije da ugasi ustanovu 1835–1836, u vreme revolucionarne 1848. godine, kao i tokom Prvog i Drugog svetskog rata. Časopis su uređivali značajni kulturni poslenici.
Urednici Letopisa Matice srpske od osnivanja
Georgije Magarašević (1824–1830), Jovan Hadžić (1830–1831), Pavle Stamatović (1831–1832), Teodor Pavlović (1832–1841), Jovan Subotić (1842–1847), Sima Filipović (1848), Jovan Subotić (1850–1853), Jakov Ignjatović (1854–1856), Subota Mladenović (1856–1857), Jovan Đorđević (1858–1859), Antonije Hadžić (1859–1869), Jovan Bošković (1870–1875), Antonije Hadžić (1876–1895), Milan Savić (1896–1911), Tihomir Ostojić (1912–1914), Vasa Stajić (1921), Kamenko Subotić (1922–1923), Marko Maletin (1923–1929), Stevan Ćirić (1929), Svetislav Banica (1929), Radivoje Vrhovac (1930), Todor Manojlović (1931), Žarko Vasiljević (1932), Nikola Milutinović (1933–1935), Vasa Stajić (1936), Nikola Milutinović (1936–1941), Živan Milisavac (1946–1957), Mladen Leskovac (1958–1964), Boško Petrović (1965–1969), Aleksandar Tišma (1969–1973), Dimitrije Vučenov (1974–1979), Momčilo Milankov (1979), Boško Ivkov (1980–1991), Slavko Gordić (1992–2004), Ivan Negrišorac (2005–2012)
Obaveza sadašnjih urednika je da, i danas, rade na sagledavanju celovitosti, složenosti i vrhunskih vrednosti srpske književnosti i kulture.
( Letpis Matice srpske Sajt MS)
( Sačuvajmo Letopis – odbrojavanje je počelo Sajt MS)
Arhiva nedeljnika Vreme obuhvata sva naša digitalna izdanja, još od samog početka našeg rada. Svi brojevi se mogu preuzeti u PDF format, kupovinom digitalnog izdanja, ili možete pročitati sve dostupne tekstove iz odabranog izdanja.
Vidi sve
