Muzika nevidljivih mostova

Iako je Beograd jedina prestonica bez koncertne sale sa orguljama, u Beogradu se upravo održava 11. međunarodni festival Dani orgulja. Zato, osim na instrument koji Onore de Balzak opisuje kao „najveći, najsmeliji, najveličanstveniji koji je ljudski genij ikada izmislio“, i na muziku orgulja, ovaj jedinstveni festival podseća i na činjenicu iz prethodne rečenice.

Dani orgulja se održavaju u katedrali Blažene Djevice Marije na Neimaru, jer tu postoje jedine orgulje u gradu na kojima je moguće izvesti zahtevne kompozicije iz muzičke literature njima namenjene. Orgulje u katedrali Blažene Djevice Marije napravljene su 2000. godine, a njihov graditelj je veliki Frančesko Zanini. Direktorka festivala Nena Mihajlović Vlajković, kaže da su svi dosadašnji gosti festivala hvalili njihove mogućnosti i zvuk, i da su one najbolje na Balkanu.

SUDBINA INSTRUMENTA: Osim ovih, u Beogradu postoji još nekoliko orgulja. Najveće, kaže Nena Mihajlović Vlajković, one iza bioskopskog platna Doma Sindikata, decenijama su netaknute. Velike su, sa četiri manuala, preko 400 registara, i preko 4000 cevi. Postavljene su krajem pedesetih godina. Profesor Andrej Preger je tada izjavio da je to čaroban instrument, i da će nam zbog njega u Beograd dolaziti vrhunski orguljaši. Međutim, orgulje Doma sindikata su bile aktivne do kraja šezdesetih kad je zaključeno da je bioskop ekonomski isplativiji. S obzirom na to da na orguljama mora stalno da se svira kako bi vazduh prolazio kroz njihove cevi, orgulje Doma sindikata su odavno neupotrebljive. Maja Sekulić-Radić, profesorka orgulja na beogradskom Fakultetu muzičke umetnosti, jednom je prilikom objasnila da „ako se na bini na kojoj su orgulje dešava još nešto, smatrajte da su propale. Znači, sve te narodne pevačice sa jakim ozvučenjima, koncerti, dolbi-stereo bioskop, užasno štete instrumentu. Cevi su propale, pričalo se da su kamermani kačili kamere na njih, a cevi su od legure olova, znači mekane su, mogu rukom da se oblikuju.“ O orguljama Doma sindikata se priča i da su stradale zato što je krov zgrade prokišnjavao, da će se od njihovih upotrebljivih delova napraviti nove, ali manje, da će biti prodate… Profesor Andrej Galun je davno tražio od Skupštine grada da dozvoli studentima Fakulteta muzičkih umetnosti da sviraju na njima nekoliko sati sedmično, da se tako usavršavaju ali i da sačuvaju orgulje.

Osim u Domu sindikata, orgulje se nalaze i u katoličkim crkvama i obavezan su deo bogosluženja. Na njima je, kaže Nena Mihajlović Vlajković, moguće izvoditi samo manje koncerte i podseća da je program prošlogodišnjeg festivala prilagođen mogućnostima orgulja u beogradskim katoličkim crkvama ne bi li ih (orgulje) predstavio i kao koncertni instrument. Ujedno, to je bila prilika i da Beograd sazna da orgulje postoje u zemunskoj Crkvi Vaznesenja Blažene Djevice Marije, u Crkvi Svetog Antuna na Crvenom krstu, u Crkvi Svetog Petra u Makedonskoj ulici, u Crkvi Svetih Ćirila i Metodija na Banovom brdu, i u Crkvi Krista Kralja u Krunskoj ulici. Ove poslednje su prošle godine reparirane, a nedavno su izgrađene i manje orgulje u Muzeju nauke i tehnike. Van Beograda, orgulje se nalaze u Novom Sadu, Somboru, Subotici i u Vršcu.

Orgulje se, to svi znamo, nazivaju kraljicom instrumenata. Svi zvuci dostupni ljudskom uhu su u njihovim cevima, „od tona koji proizvodi treptaj do najžešće grmljavine“, kaže Nena Mihajlović-Vlajković. Prve orgulje najsličnije današnjim nastale su u pravoslavnoj Vizantiji, zna se da je car Konstantin poslao Pipinu Malom na poklon ovaj instrument da ga koristi u svetovnim proslavama. U vreme stare Grčke i Rima orgulje su bile svetovni instrument, korišćene su čak i u cirkusima. Kad se hrišćanska crkva razdvojila, orgulje su postale deo bogosluženja u katoličkoj crkvi. Pravoslavci su razvijali vizantijsko pojanje i smatrali su đavolskim prisustvo instrumenta u crkvi, a katolici su se opredelili za orgulje i pevanje uz orgulje. Kad su mogućnosti i lepotu orgulja otkrili kompozitori, postale su i koncertni instrument. Od kompozitora koji su komponovali za orgulje, najproduktivniji je Bah. Sačuvano je preko hiljadu njegovih kompozicija, a smatra se da ih je najmanje toliko izgubljeno. Bah je uspeo da iskoristi sve mogućnosti orgulja, postavio je tehniku sviranja pedala, njegove deonice za nožno sviranje su virtuozne isto kao i one pisane za ruke. Orgulje su česte i u opusima Hendla, zatim Mendelsona, Lista, Bramsa, Franka i u skorije vreme Olivija Mesijana. Od srpskih autora pomenimo Dejana Despića, Vlastimira Trajkovića, Vladu Tošića, Vuka Kulenovića i Ivana Jevtića.

FESTIVAL: Kompozicije Ivana Jevtića su deo redovnog repertoara francuskog orguljaša Erve Dezrbra – jednu od njih, La revelation de la lum, izveo je i na ovogodišnjem festivalu. Ljubica Solunac, urednica muzičkog programa Kulturnog centra Beograda, organizatora Dana orgulja, kaže da je bez svake sumnje najistaknutiji predstavnik današnje francuske orguljaške tradicije Olivije Latri, koji je otvorio festival. Latri je titularni orguljaš katedrale Notr Dam u Parizu, a reputaciju jednog od najboljih „improvizatora“ na orguljama dokazao je Beograđanima svirajući svoju kompoziciju na temu makedonske tradicionalne pesme Biljana platno beleše. Od šest koncerata, Ljubica Solunac izdvaja i koncert orguljaša iz Češke Pavela Kohouta, čiji je prošlogodišnji nastup bio kruna jubilarnog festivala. Kohout je svirao dela Antonina Dvoržaka, povodom 170. godišnjice rođenja ovog kompozitora. Osim Latrija i Kohouta, učesnici festivala su i Šin Jang Li iz Koreje, s diplomom studija orgulja u klasi Olivijea Latrija, Vidar Hansen iz Norveške, koji je izabrao kompozicije inspirisane tradicijom svoje zemlje, i pomenuti Erve Dezarbr. Naše orguljašice Marija Družijanić i Branka Đorđević posvetile su koncert francuskom rano preminulom orguljašu Žanu Alenu povodom stogodišnjice rođenja.

Nena Mihajlović-Vlajković kaže da „festival predstavlja protivtežu onome što nudi današnje društvo spektakla u kojem se lakim sadržajima ispunjava i inače prazan ljudski život, pa svima koji ne beže od uvida u ljudsku suštinu muzika koju slušamo na festivalu orgulja pruža mogućnost da se čovek duhovno uzdiže. Orgulje su posebno važan instrument za ovu sredinu zato što dolaze iz duhovnog izvora zapadnog sveta koji je i tamo poprilično skrajnut zahvaljujući istim tim procesima spektakularizacije života. Orgulje su vrsta mosta između Zapada i Istoka, nevidljivog i nestvarnog mosta, jer je to duhovni most. I zato, ove orgulje u katedrali Blažene Djevice Marije, jedine u Beogradu osposobljene za koncertna izvođenja, tokom našeg festivala postaju simbol zajedništva. Ali, s obzirom na to da se festival priprema cele godine, one nam pružaju razlog za povezivanje i kad festival utihne.“

Rezultat letnje škole koja je održavana na svim prethodnim festivalima, i na kojoj su predavači bili učesnici festivala, jeste nekoliko muzičara koji su sada na specijalizaciji u inostranstvu – na primer Branka Đorđević, Dragana Nešić, Lana Jelenković. Festival objavljuje i CD sa svojim programom od prethodne godine, „što nam je važno kao trag i obeležje“, kaže Nena Mihajlović-Vlajković, „i kao pokušaj popularizacije ovog čarobnog instrumenta“.

Čelo fest

Gotovo istovremeno sa Danima orgulja, od 4. do 9. jula, u Beogradu se održava festival još jednog instrumenta, Osmi međunarodni čelo fest. Ove godine, istina, preovlađuju domaći izvođači – razlog je suvišno navoditi. Naslov mu je od Od baroka do roka. Otvorili su ga Beogradski gudački orkestar i violončelisti Milan Karanović i Nemanja Stanković. Srđan Sretenović je sa pijanistkinjom Nedom Hofman svirao Sonatu za violončelo i klavir u D molu Frenka Bridža – lepu ljubavnu muziku romantičarskog duha. Soneti za violončelo, klavir i elektroniku, kompozitorke Svetlane Savić, porudžbina Jugokoncerta, imaće svetsku premijeru. Mladi muzičari, čelista Dragan Đorđević i pijanista Vladimir Milošević, prvi put će u Srbiji izvesti Sonatu za violončelo i klavir Edvarda Laloa. Na programu finskog violončeliste Ansija Kartunena je izbor iz dela Misteriozne varijacije, koje je 30 kompozitora komponovalo za njegov 50. rođendan. Uz pomoć Dejvida Strejndža, profesora Univerziteta u Londonu, ansambl najtalentovanijih mladih srpskih violončelista će izvesti dela kompozitora od Debisija do grupa Kvin i Abba. Na programu je i koncert Sandre Belić, umetničke direktorke festivala. Poslednjeg dana festivala je koncert Filharmonijskog orkestra Milanske skale sa dirigentom Danijelom Hardingom i mlade Mari-Elizabet Heker.

foto: milovan milenković