Kraljica Natalija i njeno vreme

Ovog meseca, u razmaku od nekoliko dana, objavljene su dve knjige o kraljici Nataliji Obrenović: Roman kraljice Natalije Dragutina J. Ilića u izdanju „Službenog glasnika“, i Ruža i trnje s kraljičinim uspomenama, aforizmima i prepiskom u izdanju „Lagune“. Priređivač obe knjige je dr Svetlana Tomić (druge sa Ljubinkom Trgovčević i Ivanom Hadži Popović), docent Fakulteta za strane jezike (Alfa univerzitet), autorka brojnih naučnih radova sa posebnim interesovanjem za kulturno-političke probleme vezane za književno stvaralaštvo žena u XIX veku i adekvatnost institucionalizovanog javnog mnjenja o srpskom realizmu i istoriji ženske kulture. Roman kraljice Natalije Dragutina J. Ilića i Natalijini spisi objavljeni u knjizi Ruža i trnje teme su koje uključuju oba ova interesovanja Svetlane Tomić.

Roman kraljice Natalije objavljen je gotovo sto godina nakon premijernog izdanja 1923. godine u „Cicvarićevom beogradskom dnevniku“, koji se smatra našim prvim tabloidom. Roman je objavljivan u nastavcima, nakon što je mesecima reklamiran kao senzacija uz napomenu „da svaki obrazovani Srbin treba da ga pročita i pamti“.

POSLE MILION GODINA: Pisac Romana Dragutin J. Ilić (1858–1926) potiče iz čuvene beogradske porodice Ilić i brat je pesnika Vojislava Ilića. Svetlana Tomić u razgovoru za „Vreme“ podseća da je danas zaboravljeni Dragutin Ilić na kraju XIX veka i na početku XX veka smatran izuzetnim piscem: „I današnji istoričari i kritičari priznaju mu veliki doprinos u poeziji, drami, romanu. Stvorio je nov tragički stih, napisao najbolji roman o starom Beogradu Hadži Diša, napisao prvu naučnofantastičnu dramu Posle milion godina, neki čak tvrde prvu i u svetskoj književnosti. Prema bibliografiji koju je 1991. u okviru svoje monografije o ovom piscu iscrpno priredio Gavrilo Kovijanić, najavljujući i pripremu piščevih sabranih dela, Dragutin Ilić je objavio 39 knjiga i 635 pojedinačnih radova. Za života je prevođen na ruski, nemački, slovački i češki jezik. U Kovijanićevoj bibliografiji zabeleženo je 126 radova napisanih o Dragutinu Iliću. Danas je taj broj mnogo veći.“

Kako se desilo da je Dragutin Ilić sada gotovo zaboravljen? Svetlana Tomić kaže da mnogi proučavaoci smatraju da je odluka čuvenog kritičara i akademskog profesora Jovana Skerlića da ne uvrsti Dragutina Ilića u Istoriju nove srpske književnosti 1914. godine presudno uticala na Ilićevo problematično mesto u srpskom kanonu: „Takođe, Ilić je bio i ostao među retkima koji su po izlasku Skerlićeve Istorije sa naučne strane osporili tu publikaciju.“

KRITIKA SKERLIĆA: Eventualna ponovna valorizacija Dragutina Ilića, što bi objavljivanje njegove knjige moglo da inicira, kaže naša sagovornica, pretpostavlja kritičku evaluaciju kanona, počevši od Skerlića: „Bolji poznavaoci srpske književnosti znaju da oficijelna akademska istorija nije isto što i prošlost srpske književnosti, odnosno da je Dragutin Ilić samo jedan od značajnih pisaca koji nisu u kanonu. Dragutinu Iliću niko nije osporio estetsku vrednost. Ako se sećate, prošle godine obeležavao se veliki jubilej, 100 godina od Skerlićeve smrti, ali uglavnom su se čuli hvalospevi i veličanje. Smatram da ima dosta argumenata za kritičku procenu Skerlićevog doprinosa. Kod nas su istorije književnosti zapravo hronike, popisi i liste, odabrane uglavnom prema konzervativnom modelu mišljenja, a znamo da nauka napreduje samo odgovornim kritičkim preispitivanjem. U poslednjih 20-30 godina, uprkos snažnom pozitivitetu prema Ilićevim delima, on ne postoji u kanonu ni u školskim priručnicima, a njegovi tekstovi ne nalaze se u školskim čitankama. Može da zapanji sledeća činjenica: na nedavnom naučnom skupu o porodici Ilić najviše naučnih izlaganja nije bilo posvećeno Dragutinovom ocu niti Dragutinovom bratu, čuvenom pesniku Vojislavu, već upravo Dragutinu.“

DRAGUTINOVA REVOLUCIJA: Dragutin Ilić nije bio samo pisac, već i „kmet i starešina kvarta Palilula“. Kao jedan od protivnika režima Milana Obrenovića, često je bio proganjan. Kad je kralj Milan odlučio da protera kraljicu Nataliju iz zemlje, Ilić je pobunio ceo Beograd nastojeći da ga spreči u tome. To su bili čuveni majski neredi 1891. godine. „Dragutin Ilić je, sa drugim Beograđanima, bio na strani kraljice makar i po cenu vlastitog života“, objašnjava Svetlana Tomić. „Zahvaljujući Dragutinovoj revoluciji, Beograđani su je oteli od policajaca, želeći da ona ostane u Srbiji. Upravo o tim događajima govori Roman kraljice Natalije.“

Opisujući događaje vezane za kraljičino proterivanje, Ilić istovremeno opisuje i svoju ulogu u događajima – u njegovoj knjizi oboje zajedno ratuju protiv tiranstva kralja Milana. U fikciju Ilić je uspešno utkao istorijske činjenice, ali istorija je, međutim, njegovu knjigu zanemarila kao izvor. „Teško je odgovoriti zašto“, smatra Svetlana Tomić, iako je roman istorijski verodostojan. „Neki delovi se poklapaju sa iskazima Jovana Avakumovića i Tihomira J. Markovića, a neki sa informacijama koje sam nalazila u štampi i drugim istorijskim izvorima, istorijskim priručnicima. Intrigira me zašto Slobodan Jovanović, pravnik, profesor, političar, istoričar, nije pominjao ovo Ilićevo delo 1934. godine, kada je opisao i tumačio pomenute majske nerede u monografiji Vlada Aleksandra Obrenovića. Po njemu, Natalija je kriva za razvod braka, trebalo je da ćuti i popusti, a ublažavao je Milanovo nepodnošljivo ponašanje.“

KRALJICA NATALIJA: „Lagunino“ izdanje Natalijinih spisa, knjiga Ruža i trnje, daje sliku kraljice kakvu oficijelna istorija ne zna. „Do pojave savremenih istoričarki, kao što su Ljubinka Trgovčević, Ana Stolić, Jasmina Trajkov, Ljiljana Stankov, Jovana Blažić, Aleksandra Vuletić, raniji i noviji oficijelni istoričari, a kada to kažem mislim na akademske profesore i autore istorija, redovno su neadekvatno predstavljali kraljicu Nataliju“, kaže Svetlana Tomić. „Kada se Natalija ponekad pomene, priča se o njenoj lepoti, a malo šta o tome kakve je sve nesreće pretrpela u životu, a još manje šta je sve ona učinila za srpski narod. Na početku XX veka znalo se za njenu veliku pomoć i brigu oko ranjenika u srpsko-turskom, posle i srpsko-bugarskom ratu – u to vreme ona prvi put angažuje žene da rade kao bolničarke i uvodi javna priznanja za njihovu požrtvovanost. Upamćena je i po velikim doprinosima u kulturi, umetnosti, obrazovanju žena, politici, diplomatiji, istoriji, humanitarnim zalaganjima, etnografiji. Kraljica je htela da predstavi kulturu Srbije Evropi u najboljem svetlu i angažovala je srpsku elitu da objavi reprezentativan Album Srbije. Još uvek se ne zna šta je sa Albumom. Spasila je živote mnogih ljudi koje je kralj Milan olako osuđivao. U memoarima Natalija je napomenula da je kao devojčica mnogo volela pozorište, a naći ćete podatke da je pomagala beogradsko Narodno pozorište, da je pozivala na gostovanje francuske glumačke trupe. Podržavala je jednu od najboljih tadašnjih srpskih glumica, Milku Grgurovu, i to na razne načine. Na primer, u to vreme glumica nije mogla da se uda za oficira, ali je kraljica odobrila njeno venčanje. Kraljica je Grgurovoj poklanjala svoje haljine, jer u to vreme glumice su same, sa veoma skromnim primanjima, morale da brinu o pozorišnim kostimima. Postoji podatak da je osim velikog angažmana u Beogradskom ženskom društvu kraljica Natalija bila aktivna i u Literarnom odboru tog društva.“

Proletos je u Istorijskom muzeju održana izložba Natalija Obrenović u fondu Branka Stojanovića, sad su objavljene dve knjige o njoj – da li je to nagoveštaj vraćanja interesovanja javnosti za ovu dinastiju? I ako jeste, smatra Svetlana Tomić, razumljivo je: to je vreme kada se gradio nacionalni identitet, kada se išlo ka modernizaciji Srbije, kada su se dešavale bitne promene društva u svim sferama, pa je zato prisutna i aktuelnost Obrenovića.

Žene u kulturi

Svetlana Tomić

Nepouzdano znanje i javna dogma

Prema istraživanjima Svetlane Tomić, oficijelni politički i književni istoričari uveliko ignorišu najznačajnije žene u srpskoj kulturi i istoriji. „Njih nije bilo tako malo kako su nas ubeđivali“, kaže ona. „Primera radi, u Istoriji nove srpske književnosti Skerlić je pomenuo četiri književnice. Godinu dana pre Skerlića,1913, intelektualke su same istupile u javnost i odštampale almanah Srpkinja sa fotografijama i brojnim prilozima o raznovrsnim doprinosima koje su ostvarile u društvu – u prosveti, književnosti, etnografiji, arhitekturi, muzici. Na toj listi je preko 100 žena koje su tada aktivno pisale i objavljivale. Reprint izdanje Srpkinje objavljeno je u Banjaluci 2013. godine. Naravno, u knjizi nisu predstavljene samo Srpkinje, već i žene drugih nacija koje su značajne za regionalnu i evropsku kulturu. Ali, koliko se danas zna o Dragi Gavrilović, Milevi Simić, Danici Bandić i drugima? Pazite, ovde se ne radi o tome da mi danas ne znamo potpune činjenice, već da je redukcioni model kanona netačan, moguće iz konzervativno ideoloških razloga. Zašto je to problem? Ako se ono što se kolokvijalno zove ‘nacionalna grupa predmeta’ – istorija i srpska književnost – bazira na pristrasnom, da ne kažem mizoginom ili mizantropskom modelu, onda je teško kreirati atmosferu tolerancije, prihvatanja različitog, onoga što je zapravo preduslov za demokratsko društvo.

Javno znanje nije pouzdano“, nastavlja Svetlana Tomić. „Bez kritičkog preispitivanja javno znanje se pretvara u dogmu, a dogma sprečava rast znanja. Na mnogim fakultetima u Srbiji postoji problem okoštalih studijskih programa, zbog čega naši studenti dobijaju odavno prevaziđena i zastarela znanja. Akademska norma srpskog realizma, ona prošla i ova sadašnja, koja kreira javno znanje putem udžbenika, priručnika, naučnih članaka, skupova, prekodirala je emancipovane i liberalne tipove u nakazne i nepoželjne, i obrnuto – patološke tipove označavala je kao anđeoske i poželjne. Jedna od najproblematičnijih tvrdnji naše akademske norme uporno se prenosila dugi niz decenija – da su pisci poput Jakova Ignjatovića, Laze Lazarevića i Janka Veselinovića prikazivali ‘patrijarhalnu idilu’. Pomenuti pisci su opisivali patrijarhalno nasilje koje sprovode muževi ili očevi, i žene i decu koji pate i trpe teror patrijarhalnog društva, nemajući nikakva prava ni zaštite.“

S. Ć.
foto: m. milenković