Odžak

U dečjim zavaravalicama kroz odžak rode spuštaju bebe, Deda Mraz poklone, a Zli vuk pokušava da se dokopa tri praseta. Ovo nisu razlozi što odžak ima složenije značenje od kanala kroz koji se odvodi dim. Ognjište je u svim kulturama iznad i ispod druge paralele centar kuće. Često je to i na samom polutaru. Posledično je odžak centralna i ujedno najviša tačka kuće. Ove dve činjenice proističu iz funkcije, ali se ne mogu tumačiti izvan ritualnog značenja vatre. Njeno održavanje je jedna od osnovnih radnji koja je uslovila udruživanje, podele ne socijalne grupe i položaj polova u njima. Vatra je oduvek bila posao žene. Ako ju je muškarac lovio po paljevinama, žene su je održale.

Odžak ili dimnjak je jedan od znakova napredovanja civilizacije i svakako prvi znak zdravog stanovanja. U etnografskoj perspektivi dim sa ognjišta je slobodno tražio put ka spolja. Podignuta šindra na drvenim kućama po Srbiji, otvor između liski kamena u Kotaru ili razmaknuti kameni blokovi dalmatinske „Bunje“ bili su dovoljni za odvođenje dima, ali se na svom putu do njih on razvlačio po prostoriji gušeći stanare i garaveći stvari. Međutim, u gradovima, posebno onim utvrđenim, ognjište je bilo izvor najvećih nesreća. Iskustva velikih požara u kojima su izgoreli London 1666. i Čikago 1871. godine su položaj ognjišta i „vođenje dimnjaka“ fiksirali u važan deo graditeljskog zanata. Iskustvo sa požarom staro je koliko i grad. U Dubrovniku, „pošto se niko ne može oduprijeti božanskim odlukama, buknuo je požar… hiljadu dvije stotine devedeset i šeste, indukcije devete, u četvrtak noću, dana 16. mjeseca avgusta“, iako se statutom iz 1272. godine, između ostalog, propisuje da „onaj koji bi između sebe i svoga susjeda imao pregradni zid od dasaka ne smije izgraditi krušnu peć“.

Pogušćavanjem gradova, izgradnjom višespratnih zgrada stvoreni su i strogi propisi o loženju vatre, građenju dimnjaka i njihovom položaju. Dimnjak je tako mahom izgubio svoju centralnu poziciju, ali je dobio više korisnika. Tri do četiri prostorije mogle su se priključiti na isti dimnjak. Širenjem urbane geografije dimnjak je postao jedno od važnih obeležja civilizacije i, istovremeno, jedan od prvih tehničkih elemenata arhitekture. Mnogi studenti su izgubili pravo na školovanje ne mogavši da se izbore sa malim brojem prostornih pravila koja su proisticala iz načina konstruisanja složenih dimnjačkih „baterija“. U ograničeni volumen dimnjačkog stuba, određenog dimenzijama opeka i brojem korisnika, treba složiti kanale tako da se kod svakog korisnika, na svakom spratu pojave na istom mestu, pri tom poštujući sva protivpožarna pravila. Lomljenje, svođenje i naizmenično postavljanje kanala jednog iznad drugog je kolokvijalna vežba čija je draž otkrivanje veze između prostorne kombinatorike i funkcije.

I u praksi je dimnjak mesto kombinatorike. Kuća bez dobrog dimnjaka ne opstaje, pa se na njemu upražnjavaju sitne pakosti i raščišćavaju računi između graditelja, arhitekata i vlasnika kuća. Starim trikom sa u krst rasečenim šeširom sveti se domaćinu koji se zamerio zidarima. Šešir se u potaji ugradi u dimnjak tako da prepreči kanal i praktično ga izbaci iz upotrebe. Bez „cuga“ dim se vraća u prostoriju, a đule kojim se provera kanal spušteno odozgo lako prolazi naniže.

Međutim, značenje vatre i zlo iskustvo sa njom uslovili su da dimnjak istovremeno postane i jedan od najznačajnijih ekspresivnih elemenata arhitekture. Dimnjaci i njihove kape odlike su lokalnog graditeljstva pa i celih urbanih konglomerata. U Dalmaciji su one bogato ukrašene, slično venecijanskim, dok su u Beču i Londonu to moćne i gole zidine. Usložnjavanje „dimnjačkih kapa“ bilo je u funkciji borbe sa vetrom i cugom, ali su one i bajale protiv požara. Temu su preuzeli arhitekti ovog veka, stvarajući od njih nezaboravne prostorne etide. Među njima se izdvaja lucidni graditelj španskog art-nuveau Antonio Gaudi, čije kuće krasi fantastični krovni pejzaž ispunjen formama dimnjaka nalik na toteme i hramove – zaštitnike doma i čuvare vatre.

Danas je to sve manje-više zastarelo. Klasične dimnjake zamenili su kompaktni sistemi od betonskih blokova koji garantuju laku montažu, efikasno odvođenje dima i racionalno korišćenje prostora. Uz to, tradicionalna ložišta teško da bi zagrejala prostorije u visokim zgradama. Centralne toplane, gradske i lokalne, stavile su dimnjak u drugi red – mesto za priključenje rezervnog ložišta. U slučaju rata, za ne daj bože i ako dođe do elementarne nepogode. Ali, ko u to veruje. Miroljubiva politika, ruku pod ruku sa ateizmom, učinili su da je i taj recidiv starog dimnjaka bio eliminisan u domaćoj radinosti. Ni u jednom od novih naselja dimnjaci ne rade. Na njihov račun su proširene sobe, u njih su priključene druge mašine i uređaji, ili nikada nisu ni bili napravljeni. U planovima, međutim, postoje. Ispada da se domaća radinost poigrala sa sistemom kao i onaj zidar s neljubaznim gazdom. Nije se jedino znalo da će u međuvremenu gazda budzašto prodati stanove zidarima. Tako je račun namiren. Svako je svakog prevario i svako je ućario. Računi su naoko podmireni, jedino što je logika sasvim izgubljena. Kad dođe zima, odžak se ukaže kao dobra potvrda ove tvrdnje.