Ćilim

Ćilim je izdržljiv svedok. U svojim savremenim, industrijskim kopijama orijentalnih nacrta on je znamenje stanovanja. Naziva poteklog od jednostavne turske reči kilim, po svom muškom rodu ima domaćinsku ulogu prostirača i pokrivača. Rođački se pridružujući kućnom nameštaju, u svojim autentičnim varijantama ubraja se u dela primenjene umetnosti koje odlikuje dugovečnost, nadmašujući po privlačnosti korolita i stoletne šarene kućne papagaje. Svakodnevnim pominjanjem poistovećeni su istočni ćilim i zapadni evropski tepih – umetnička tapiserija koja od srednjeg veka do naših dana, u velikim dimenzijama, prekriva zidove. Tradicija izrade podnih ćilima, ali i tepiha, deli se na dve tehnike tkanja, na klečanje, postupak naizmeničnog povlačenja vunenih niti odozgo-odozdo i na uzlanje, umetanje petljice koja ostavlja gromuljav i čupav izgled širom površine.

Najčešće sastavljen od kvalitetne vune, a ređe od lana, konoplje ili svile, ćilim postaje područje što izaziva dodire, bivajući gustinom svojih stegnutih čvorova i prodornošću prepletenih niti boje sstecište uživanja. Unosni na aukcijama umetničkih predmeta, slavni orijentalni „persijaneri“ u punom sjaju dvorskog stila arabeski nastajali su od XV do XVII veka u Persiji, Siriji, Turkestanu i provincijama Male Azije. Radionice koje su nastavljane i posle tih vremena najčešće su vezivane za geografske lokalitete, pa su Hamadan, Širaz, Širvan ili Tabriz imena koja za znalce imaju zvučnost prestižnih tehničkih aparata. Najraniji zabeleženi nalazi bojenih prekrivača dovode se u vezu sa dugim periodima u Egiptu, od faraonskih grobnica do baršunastih prostirki u koptskim crkvama. Urolan za prenošenje, ćilim je uočljiv prilikom metodičnih, ali u našem podneblju tekućih devedesetih, sve manje smirenih selidbi: njegova pokretljivost utkana je u račvajuće šare nomadskih predanja. Postoje i etnografske razlike tipova nomadskih prepleta, zamršene, ali besprekorne ornamentike uglavnom pravougaonih površina, razmeštenih po pustinjskim šatorima i ututkanih u raznim veličinama po svim uglovima. U dalekoistočnim primercima – naglašenih boja i sitnih prepleta u Indiji ili svedenih tonova u Kini, ćilimi ili proste tkane prostirke upućuju i na svoje ritualne namene.

Dok su raskošne simetrije iz iranskih radionica stvarale diskretnu radost i sjaj i u rezidencijama komandanata Rajha, ili mnogih potonjih maršala i generalisimusa, a sirijske biljne stilizacije bile podloga za ushićeno valjanje i smeh dece jevrejskih industrijalaca, dotle su svedeni kratki komadi, poput jednobojnih asura u Japanu, bili i podloga za obavljanje odgovornog čina samorazračuna, poznatog kao harakiri. U podne prekrivače, zbog društvenog prestiža, tik do ćilima ubraja se i trijumfalno izlaganje životinjske dlake odranih medveda, lavova i pantera koji simulirajući udobnost, atavistički prenesenu još iz doba pećinskog života, usrećuje vlasnike. U sobama i na krajevima hodnika, višebojni ćilimi su pokatkad vidljiv doprinos važnosti ustoličene i značajno propete osobe. Do probranih uzoraka stiže se preko manje slavnih izgleda tkanine – degradirana do dugačkog tepiha ili jednobojnog svečanog grimiznog puteljka, prostirka je sasvim daleka od kvaliteta ćilima. Takve dugometražne staze između dvospratnih kreveta u vojničkim spavaonicama bile su pogodna podloga za noćnu akciju iz daljine: u času kada dežurno lice s baterijskom lampom na nju kroči, stizalo je naglo izmicanje i neminovni pad.

Biljne vitice i spiralni nacrti vunenog tkanja izazivaju produžene dečje boravke, gimnastičke okrete, pokatkad i uživalačke uzvike i pevušenje, kao prostrani svetovi koji pozivaju na otkrivanje pravila geometrije u bojama. Udubljivanje u ritmove ponavljajućih nacrta sadrži i rizik preteranog zurenja, jer posle kratkog optičkog zadovoljstva stiže vrtoglavica, a boravak na ćilimu se bliži halucinogenoj avanturi. Svoj magičan izazov u ključu podsmešljive zmake ćilimi odaju i prilikom gubljenja igle, raznobrojnih perli ili sličnih sitnih predmeta koji kao da su zakratko, ili nam se učini i zauvek, uvučeni u šareni lavirint površina i ivica. Pažljiva čišćenja sapunicom ili mlaćenje praherom po sunčanim dvorištima umeju da povrate ponešto od svežine pigmenta boje što bledi istanjujući se od gaženja, otiranja i prosipanja. Južnjačke veštine balkanskog ćilimarstva bogate su pokrajinskim prvacima krupnih šara, izražajnim u makedonskim, šumadijskim i metohijskim tipovima. Crno-beli snimak Frojdove bečke ordinacije pokazuje da su prvi psihoanalitički kauč i zid nad njim bili prekriveni ćilimima (da li srpskim?), očigledno zbog opuštanja i stvaranja osećanja sigurnosti. Čuvanje najuticajnijeg orijentalnog predmeta posle višedecenijske, često zaključujemo i pogrešne upotrebe, možda je najbolje uvesti u viseći status slike, prikucavanjem na zid, poput Ferahana, bogatog bakinog suvenira iz Konstantinopolja pre Prvog svetskog rata. Smešten nad krevetom, po trenucima buđenja, uspavljivanja ili nesanice, on postaje dinamična meditacija i lično sazvežđe, nudeći mogućnosti koje u prostoru života uglavnom izostaju. U njemu tada možete da prepoznate čak i duha sa poznatim moćima izbavljenja. To je nalik ulasku u bajku: satkana površina postaje sredstvo spasonosnog aerotransporta.